Η Στέλλα Κάσδαγλη είναι συνιδρύτρια της inc.lude, που παρέχει υπηρεσίες συμβουλευτικής και επιμόρφωσης σε εταιρείες και οργανισμούς για θέματα Equity, Diversity & Inclusion, αλλά και του μη κερδοσκοπικού οργανισμού WHEN,  του πιο έμπειρου οργανισμού στην Ελλάδα για την επαγγελματική ενδυνάμωση των γυναικών και την ισότητα στη δημόσια σφαίρα. Είναι επίσης συγγραφέας, μεταφράστρια και εκπαιδεύτρια εφήβων και ενηλίκων. Από το 2017 μετεκπαιδεύεται σε θέματα έμφυλης ισότητας, διαφορετικότητας και συμπερίληψης, και σχεδιάζει δράσεις για την άρση των εμποδίων που ακόμα και σήμερα συναντούν οι γυναίκες και άλλες υποεκπροσωπούμενες ομάδες στην αγορά εργασίας. Είναι απόφοιτη του προγράμματος IVLP του U.S. State Department, έχει τιμηθεί με το Social Impact UK Alumni Award, καθώς και με το Κρατικό Βραβείο Βιβλίου Γνώσεων για Παιδιά, για το βιβλίο της 30 γυναίκες που άλλαξαν τον κόσμο (και πώς μπορείς να τον αλλάξεις κι εσύ), που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πατάκη. 

Το WHEN έχει γίνει σημείο αναφοράς για τη γυναικεία ενδυνάμωση στην Ελλάδα. Πώς γεννήθηκε η ιδέα και ποια ήταν η μεγαλύτερη πρόκληση στο ξεκίνημα;

Να πούμε για αρχή ότι τις 6/3 το Women On Top, μετά από 13 χρόνια αντικτύπου, έγινε WHEN! Με αφορμή αυτό το πέρασμα σε μια καινούρια φάση της δράσης μας, έχει ενδιαφέρον να γυρίσουμε νοερά πίσω στο 2012, όπου μαζί με τη Γαλήνη Ηλιοπούλου οραματιστήκαμε ένα δίκτυο mentoring, όπου κάθε γυναίκα, από οποιοδήποτε επαγγελματικό πεδίο ή τόπο ή ηλικιακή ομάδα, θα μπορούσε να βρει μια μεντόρισσα για να τη βοηθήσει να διαχειριστεί τις προκλήσεις της εργασιακής της ζωής. Με τα χρόνια ο οργανισμός μεγάλωσε και πλέον, εστιάζει όχι μόνο στην ατομική ενδυνάμωση των γυναικών (μέσα από το mentoring -πάντα!-, την επιμόρφωση, τη νομική και εργασιακή συμβουλευτική), αλλά και στην αλλαγή του περιβάλλοντος μέσα στο οποίο οι γυναίκες μεγαλώνουν, εκπαιδεύονται, δουλεύουν, επιχειρούν, πολιτεύονται. Οι προκλήσεις που έχει να ξεπεράσει ένας τέτοιος μη κερδοσκοπικός οργανισμός είναι πολλές: η εξεύρεση οικονομικών πόρων, η μέτρηση αντικτύπου, η καλλιέργεια της εμπιστοσύνης. Για μας, επίσης, ήταν και είναι η δημιουργία μιας ομάδας που θα εργάζεται και θα συνεργάζεται με τις αξίες που θέλουμε να διέπουν και ευρύτερα την αγορά εργασίας όπως την έχουμε οραματιστεί: ευελιξία, φροντίδα, κοινότητα, διαφάνεια και φυσικά ισότητα και συμπερίληψη.

Έχεις δουλέψει με αμέτρητες γυναίκες που αναζητούν υποστήριξη και καθοδήγηση. Υπάρχει κάποιο κοινό μοτίβο στις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν;

Σε πολλές περιπτώσεις είναι η δυσκολία μας να αναγνωρίσουμε την επιθυμία μας και να αναλάβουμε την ευθύνη της. Αυτή η ευθύνη μπορεί να εμπεριέχει ρίσκο, αβεβαιότητα, αποτυχία, την απογοήτευση των άλλων και πολλά άλλα αποτελέσματα που συχνά δυσκολευόμαστε να «αναλάβουμε». Σε πολλές περιπτώσεις επίσης το κοινό μοτίβο είναι ένα περιβάλλον -φιλικό, οικογενειακό, επαγγελματικό- που αναγνωρίζει στην εκάστοτε γυναίκα μόνο συγκεκριμένους ρόλους και την εμποδίζει να δοκιμάσει άλλους, έξω από αυτούς, ή την τιμωρεί όταν το κάνει. Αυτά τα δύο μοτίβα, βέβαια, συνδέονται και αλληλοεπηρεάζονται μεταξύ τους.

Τι σημαίνει για εσένα “επαγγελματική ενδυνάμωση” και πώς μπορεί να αλλάξει τη ζωή μιας γυναίκας;

Η επαγγελματική ενδυνάμωση ξεκινά από την αναγνώριση αυτής της επιθυμίας και συνεχίζεται με το χτίσιμο των δεξιοτήτων εκείνων που χρειαζόμαστε για να αναλάβουμε την ευθύνη της. Είναι η διεκδικητικότητα; Είναι η επικοινωνία; Είναι ο χρηματοοικονομικός εγγραμματισμός; Όλα αυτά είναι πολύτιμα εργαλεία που, με πολύ πρακτικό τρόπο, μας στηρίζουν ώστε να κάνουμε ένα-ένα τα βήματα που θα μας φέρουν πιο κοντά σε ό,τι είναι εκείνο που θέλουμε.

Πιστεύεις ότι οι γυναίκες στην Ελλάδα σήμερα έχουν περισσότερες ευκαιρίες από ό,τι πριν 10 χρόνια ή τα στερεότυπα εξακολουθούν να βάζουν εμπόδια;

Φυσικά και έχουμε περισσότερες ευκαιρίες! Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν πια στερεότυπα ή ότι δεν δημιουργούν εμπόδια για πολλές από εμάς. Ας θυμηθούμε ότι εμπόδιο δεν είναι μόνο ό,τι μας σταματάει από το να πάρουμε μια δουλειά ή να δημιουργήσουμε μια επιχείρηση. Εμπόδιο είναι και αυτό που μας κάνει να περνάμε χάλια -για να το πω απλά- σε αυτή τη δουλειά ή σε αυτή την επιχειρηματική προσπάθεια: επειδή πληρωνόμαστε λιγότερο, δεχόμαστε σεξουαλική παρενόχληση, ξεκουραζόμαστε ελάχιστα γιατί ακόμα νιώθουμε την υποχρέωση να κάνουμε τα πάντα, στη δουλειά και στο σπίτι. Στο τέλος της ημέρας, ωστόσο, κάποιος έρχεται και λέει: «Μα γιατί γκρινιάζετε, αφού έχετε κατακτήσει την ισότητα. Δεν έγινες διευθύντρια, τι άλλο θέλεις;». Λες και η ισότητα μετριέται μόνο σε αριθμούς ή σε τίτλους ή με την παρουσία μιας γυναίκας σε ένα meeting room, είτε ακούγεται η φωνή της είτε όχι. Και αυτά, βέβαια, ισχύουν για τα αστικά κέντρα. Γιατί στην περιφέρεια τα στερεότυπα συντηρούν ακόμα μια πραγματικότητα που θέλει πολλές γυναίκες στο σπίτι ή αόρατες μέσα σε οικογενειακές επιχειρήσεις ή παγιδευμένες σε κακοποιητικές σχέσεις από τις οποίες, για να ξεφύγει κάποια, χρειάζεται συχνά να «απαρνηθεί» ολόκληρο το κοινωνικό της δίκτυο.

Υπάρχει κάποια ιστορία από το WHEN που σε έχει σημαδέψει; Ένα mentoring ή μια αλλαγή που είδες να συμβαίνει και που σου υπενθύμισε γιατί κάνεις αυτό που κάνεις;

Υπήρξε η απόφοιτη του προγράμματός μας Ready4Work που μας είπε ότι βρήκε το θάρρος να κάνει αίτηση για μια δουλειά, επικοινωνώντας στον υποψήφιο εργοδότη της ότι πάσχει από διπολική διαταραχή. Και την πήρε! Υπήρξε και η απόφοιτη του προγράμματός μας Μαθήματα Οικονομίας, που μοιράστηκε μαζί μας ότι πήγε στην τράπεζα και κατάφερε για πρώτη φορά να καταλάβει επακριβώς τους όρους του ασφαλιστικού συμβολαίου που διαπραγματευόταν και να πάρει αυτή την τόσο σημαντική οικονομική απόφαση με βάση την κατανόηση αυτής της πληροφορίας και όχι αποκλειστικά και μόνο με βάση τη γνώμη ενός αδερφού ή συντρόφου ή πατέρα ή ασφαλιστικού συμβούλου. Κάθε μέρα υπάρχουν ιστορίες και μοιράσματα που μας υπενθυμίζουν γιατί το μοίρασμα της γνώσης και η κοινότητα είναι τόσο σημαντικές!

Συχνά μιλάμε για το glass ceiling, αλλά υπάρχει και το “sticky floor” – οι περιορισμοί που βάζουμε εμείς οι ίδιες στον εαυτό μας. Πώς πιστεύεις ότι μπορούμε να το ξεπεράσουμε;

Το sticky floor είναι ένας όρος που δημιουργήθηκε για να περιγράψει τη συνθήκη που βιώνει μια γυναίκα η οποία εργάζεται σε μια δουλειά χαμηλής εξειδίκευσης, με χαμηλό μισθό και χαμηλές προοπτικές. Μια γυναίκα που, κατά πάσα πιθανότητα, θα ξεκινήσει και θα τελειώσει την εργασιακή της ζωή στο ίδιο επίπεδο, γιατί η ίδια δεν διαθέτει και το σύστημα δεν την υποστηρίζει ώστε να αποκτήσει τα εφόδια που θα της επέτρεπαν να βελτιώσει την οικονομική κατάσταση, να αναπτύξει τη δημιουργικότητά της και να βελτιώσει τη ζωή της. Σε αυτές τις περιπτώσεις, δεν είναι τόσο τα εμπόδια που βάζουμε εμείς στον εαυτό μας που μας κρατάνε πίσω. Είναι το ότι το σημείο εκκίνησής μας βρίσκεται σε βάθος όπου δεν υπάρχει σκάλα για να ανέβουμε. Κάποιες θα σκαρφαλώσουν με τα νύχια στον βράχο, αλλά αυτό δε σημαίνει ότι μπορούν ή θα έπρεπε να περιμένουμε από όλες να το κάνουν. Και, ακόμα και στις περιπτώσεις που αναφέρεσαι, στις οποίες εμείς οι γυναίκες βάζουμε περιορισμούς στον εαυτό μας, θα πρέπει όλοι και όλες μαζί να κοιτάξουμε γιατί συμβαίνει αυτό. Πού το είδαμε, ποιος μας το έμαθε και τι πρέπει να συμβεί για να αλλάξει. Αν όχι για εμάς, τότε για τις επόμενες.

Η γυναικεία αλληλεγγύη είναι συχνά ένα σύνθημα, αλλά πώς μπορούμε να τη μετατρέψουμε σε πράξη στην καθημερινότητά μας;

Χρειάζεται να εμπιστευτούμε την επιθυμία μας, έτσι ώστε να έχουμε και αποθέματα χαράς και δύναμης που θα μας επιτρέψουν να θαυμάσουμε και να υποστηρίξουμε άλλες γυναίκες. Να μη δίνουμε σε άλλες γυναίκες συμβουλές που δεν μας ζήτησαν, με βάση την προσωπική μας αισθητική ή ηθική. Να μην κρίνουμε χωρίς να γνωρίζουμε. Να βλέπουμε και να λέμε πόσο ικανή ή πόσο όμορφη είναι μια άλλη γυναίκα, ακόμα και αν (ή ειδικά όταν) δεν μας μοιάζει. Όταν φτάνουμε κάπου, να κρατάμε την πόρτα ανοιχτή για να περάσουν κι άλλες.

Αν έπρεπε να δώσεις μια συμβουλή σε μια γυναίκα που φοβάται να κάνει το επόμενο βήμα στην καριέρα ή στη ζωή της, ποια θα ήταν αυτή;

Να κάνει μια κουβέντα με τον φόβο της για να καταλάβει αν είναι φόβος που μπορεί να τον πάρει μαζί της και να προχωρήσει, αν είναι φόβος που δικαιολογημένα βρίσκεται εκεί για να την προστατεύσει ή αν είναι φόβος που έρχεται από κάποιο αόρατο μέρος βαθιά μέσα της και την παραλύει και τον οποίο θα χρειαστεί να επεξεργαστεί με τη βοήθεια κάποιου ή κάποιας ειδικού. Και, σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, να ζητήσει υποστήριξη από μία ή από περισσότερες γυναίκες που κάποτε βρέθηκαν εκεί που βρίσκεται τώρα και η ίδια. Όλες μαζί μπορούμε καλύτερα.