Δεν φόρεσε ποτέ του γραβάτα. Είχε όμως έναν λαό που τον φώναζε “Pepe” και μια ζωή που θα μπορούσε να είναι σενάριο ταινίας: αντάρτης, πολιτικός κρατούμενος, αγρότης, πρόεδρος. Και τελικά, κάτι μεγαλύτερο απ’ όλα αυτά — ένας άνθρωπος που επέλεξε να ζήσει με λιγότερα, για να μείνει πιστός σε όσα πίστευε.
Ο Χοσέ Μουχίκα γεννήθηκε το 1935 στην Ουρουγουάη. Στα νεανικά του χρόνια εντάχθηκε στο αντάρτικο κίνημα των Τουπαμάρος, μια ομάδα που αγωνιζόταν κατά της στρατιωτικής δικτατορίας στην Ουρουγουάη. Συνελήφθη, βασανίστηκε και πέρασε 13 χρόνια στη φυλακή — τα περισσότερα σε πλήρη απομόνωση, σε υπόγεια κελιά, χωρίς φως, χωρίς ανθρώπινη επαφή, σχεδόν χωρίς ήχο. Όταν αποφυλακίστηκε, δεν αναζήτησε την εκδίκηση αλλά την αλλαγή και το 2010 έγινε πρόεδρος της χώρας του.
Ο πρόεδρος με τον παλιό του Σκαραβαίο
Ο Μουχίκα δεν μετακόμισε ποτέ στο προεδρικό μέγαρο αλλα προτίμησε να ζει με τη γυναίκα του, Σενάδορα Λουσία Τόπολανσκι, σ’ ένα μικρό αγρόκτημα έξω από το Μοντεβιδέο, μαζί με τα σκυλιά τους και τον κήπο του. Κυκλοφορούσε με έναν παλιό Σκαραβαίο του 1987 και αρνιόταν να αλλάξει τις καθημερινές του συνήθειες — ξύπνημα νωρίς, δουλειά στον κήπο, κουβέντα με τους γείτονες.
Από τον προεδρικό του μισθό, κρατούσε μόνο το 10% για τις βασικές ανάγκες και το υπόλοιπο το δώριζε σε κοινωνικά προγράμματα. Όταν δημοσιογράφοι τον αποκαλούσαν “ο φτωχότερος πρόεδρος του κόσμου”, γελούσε. “Δεν είμαι φτωχός”, έλεγε. “Φτωχός είναι αυτός που χρειάζεται πολλά για να ζήσει”.
Σε μια εποχή που η εξουσία φοράει κοστούμια και λέει μεγάλες λέξεις, ο Μουχίκα ήταν μια σπάνια υπενθύμιση: ότι η πολιτική μπορεί να είναι και πράξη βαθιά ανθρώπινη. Ότι ο σεβασμός δεν χτίζεται με εικόνα, αλλά με συνέπεια. Κι ότι η ουσία —πολύ συχνά— κρύβεται στα λίγα.
Σήμερα που οι λέξεις “ηγεσία” και “σεμνότητα” σπάνια συναντιούνται στην ίδια πρόταση, ο Pepe υπήρξε ένας άνθρωπος που κατάφερε το απίθανο: να κυβερνήσει μια χώρα χωρίς να προδώσει τον εαυτό του. Ο Χοσέ “Πέπε” Μουχίκα, ο πρώην πρόεδρος της Ουρουγουάης, μίλησε με τον τρόπο που ζούσε και έζησε με τον τρόπο που θα θέλαμε, σε κάποια πιο ειλικρινή εκδοχή μας, να μπορούμε κι εμείς να ζούμε.
Με τον θάνατό του θυμηθήκαμε πολλές συνεντεύξεις του και πολλές δηλώσεις του υπογραμμίστηκαν για άλλη μία φορά.
Ο Μουχίκα μας δίδαξε απλότητα, αλληλεγγύη και αυτάρκεια. Μας υπενθύμισε ότι «όταν αγοράζεις κάτι, δεν το πληρώνεις με λεφτά. Το πληρώνεις με το χρόνο της ζωής σου που χρειάστηκε για να βγάλεις αυτά τα λεφτά». Και ότι η ευτυχία, σε πείσμα όλων των διαφημίσεων, δεν βρίσκεται στα πράγματα που αποκτάς — αλλά στον τρόπο που επιλέγεις να ζεις.
@wondersouls #josemujica#humble#president#presidentofurugway#warm#human#humans#poor#poorestpresident ♬ Calm – Relaxing Music
Η μεγαλύτερη κληρονομιά του Χοσέ Μουχίκα βρίσκεται στις ομιλίες του, στα ντοκιμαντέρ και στις συνεντεύξεις του, στα οποία βρίσκονται μερικές από τις πιο βαθιές -και απλές- αλήθειες για τη ζωή:
“Η ελευθερία είναι να έχεις χρόνο για τα πράγματα που αγαπάς”.
Ο Μουχίκα πίστευε πως ο χρόνος είναι το πολυτιμότερο νόμισμα μας. Όταν αγοράζουμε κάτι, το πληρώνουμε όχι με χρήμα, αλλά με τον χρόνο της ζωής μας που χρειάστηκε για να βγάλουμε αυτά τα χρήματα. Αν αξίζει αυτό το “αντάλλαγμα”, μόνο εμείς μπορούμε να το κρίνουμε.
“Ο πολιτισμός της κατανάλωσης σε κάνει να θέλεις συνέχεια περισσότερα. Αλλά η ευτυχία δεν βρίσκεται εκεί”.
Ήταν σκληρός κριτής του καπιταλισμού και του τρόπου που ο σύγχρονος άνθρωπος κυνηγά μια ευτυχία που του έχουν υποσχεθεί οι διαφημίσεις, όχι η εμπειρία του.
“Όταν δεν μπορείς να ζήσεις όπως σκέφτεσαι, καταλήγεις να σκέφτεσαι όπως ζεις”.
Μια φράση που μοιάζει σχεδόν επικίνδυνη στην αλήθεια της. Πόσες φορές προσαρμόζουμε τα πιστεύω μας στις συνθήκες αντί να διεκδικήσουμε το αντίστροφο;
Όταν τον ρώτησαν πώς κατάφερε να βγει από τη φυλακή χωρίς να σπάσει, απάντησε: “Όλοι έχουμε δύο ανθρώπους μέσα μας. Τον έναν τον ταΐζεις εσύ. Ο άλλος πεθαίνει από την πείνα. Είναι στο χέρι σου ποιον θα κρατήσεις ζωντανό.”
Γνώριζε από πρώτο χέρι ότι η εξουσία διαφθείρει. Γι’ αυτό και την κράτησε όσο πιο μακριά μπορούσε από την καθημερινότητά του. Έδειξε ότι γίνεται να είσαι πολιτικός και να παραμείνεις άνθρωπος, να διαφωνείς χωρίς να μισείς και να κυβερνάς χωρίς να είσαι υπερόπτης.
Ένας “παππούς” για όλη την ανθρωπότητα
Ακόμη κι όταν αποσύρθηκε από την προεδρία, δεν σταμάτησε να μιλά. Τα λόγια του έγιναν βιβλία, συνεντεύξεις, αποσπάσματα σε TikTok. Πέρασαν τα σύνορα της Ουρουγουάης και μπήκαν σε αίθουσες πανεπιστημίων, σε podcasts, σε συζητήσεις μεταξύ φίλων. Σαν να έγινε ο “παππούς” που θα θέλαμε να έχουμε όλοι.
Δεν σταμάτησε ποτέ να ελπίζει στην ανθρωπότητα, παρ’ όσα είδε. “Αν δεν ελπίζεις, δεν έχει νόημα να ζεις”, είπε κάποτε. Κι εγώ όσο διαβάζω και βλέπω τις συνεντεύξεις του αναρωτιέμαι “Αν δεν μπόρεσε ο Pepe να αλλάξει τον κόσμο μήπως δεν μπορεί κανείς;”
Ίσως όχι. Ίσως ο κόσμος είναι πολύ μεγάλος, πολύ σύνθετος και πολύ άδικος. Αλλά ένας άνθρωπος μπορεί να αλλάξει τον τρόπο που σκεφτόμαστε. Μπορεί να μας δείξει πως γίνεται αλλιώς. Μπορεί να γίνει υπενθύμιση ότι δεν χρειάζεται να φωνάζεις για να σ’ ακούσουν. Και ότι, καμιά φορά, οι πιο επαναστατικές επιλογές είναι οι πιο απλές.
Στις 13 Μαΐου 2025, ο Χοσέ Μουχίκα έφυγε από τη ζωή σε ηλικία 89 ετών, αφήνοντας πίσω του μια βαθιά πολιτική και ηθική παρακαταθήκη.
Δεν ήταν απλά ένας πρόεδρος αλλά ένα σύμβολο αντίστασης στον καταναλωτισμό, ένας άνθρωπος που ενσάρκωσε τη δύναμη του να ζεις όπως πιστεύεις. Απέδειξε ότι η απλότητα δεν είναι αδυναμία, αλλά επιλογή και ίσως αν παρατηρήσεις καλύτερα στις φωτογραφίες του τα μάτια του να επιβεβαιώσεις πως τα μάτια τελικά δεν λένε ποτέ ψέματα.